นามอันแท้จริงของต้นโพธิ์

ด้วยความที่ผมเป็นคนชอบต้นไม้ (ซึ่งได้รับถ่ายทอดมาจากคุณแม่โดยตรง) ทำให้ในอาณาบริเวณบ้านนั้นมีต้นไม้ใบหญ้ารกครึ้มอยู่ตลอดทั้งปี บางต้นนั้นตั้งใจซื้อหามาปลูกโดยเฉพาะ บางต้นนั้นก็ได้มาด้วยความเสน่หาหรือได้มาจากการแลกเปลี่ยนกันและกัน และยังมีอีกไม่น้อยที่อยู่ดี ๆ มันก็มาของมันเอง คาดว่านกกาน่าจะนำพามาให้ ต้นไหนพอจะเลี้ยงดูได้ก็ปลูกกันต่อ ต้นไหนดูแล้วเป็นภาระก็คงต้องตัดเสียแต่เนิ่น ๆ ก่อนจะใหญ่โตเกินรับมือไหว

วันก่อนระหว่างที่เดินสำรวจสวน ก็บังเอิญไปพบกับต้นโพธิ์งอกยาวขึ้นมาในกระถางต้นจันผา กำลังโตได้ที่ราวฟุตนึง คาดว่านกกาคงพามาให้อีกเช่นเดิม เมื่อเห็นใบโพธิ์มันระยับยามต้องแดดส่ายไหวไปมายามสายลมพัดผ่าน ก็ชวนให้นึกถึงวัดวาอารามขึ้นมา ด้วยต้นโพธิ์นั้นเป็นต้นไม้สำคัญในทางพุทธศาสนา จึงมปลูกตามวัดกันมากมาย ในขณะที่ตามบ้านเรือนทั่วไปนั้นไม่ใคร่มีใครปลูกกันนัก ด้วยต้นมีขนาดใหญ่ดูแลลำบากหากมีพื้นที่จำกัด

ต้นโพธิ์ งอกในกระถางจันผาที่บ้านของผม

ต้นโพธิ์นั้น มีชื่อวิทยาศาสตร์ว่า Ficus religiosa จากชื่อก็บ่งบอกว่าเป็นไม่ในตระกูลมะเดื่อ (Ficus) ที่มีความสำคัญในทางศาสนา (religiosa) ในฐานะสมุนไพรแล้วมีการใช้ผลในการเป็นยาระบายและช่วยย่อยอาหาร

ต้นโพธิ์เป็นหนึ่งในพรรณไม้ที่มีความสำคัญในพุทธศาสนา ด้วยเป็นที่ ๆ ที่เจ้าชายสิทธัตถะได้ตรัสรู้ถึงหลักธรรมเป็นองค์สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้าขึ้น ต้นโพธิ์จึงได้รับการสักการะและระลึกถึงในฐานะตัวแทนขององค์พระสัมมาสัมพุทธเจ้าตราบจนทุกวันนี้

แต่แท้จริงแล้ว คำว่า "ต้นโพธิ์"นั้นหาใช่ชื่อแสดงสัญชาติของต้นไม้เพียงชนิดใดชนิดหนึ่งไม่ ด้วยคำว่าโพธิ (แปลได้ว่าความรู้หรือการตรัสรู้) นั้นเป็นนามที่ใช้เรียกขานพรรณไม้ใด ๆ ก็ตามที่องค์สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้าจะเสด็จมาตรัสรู้ ณ ใต้ร่มชายคาของไม้นั้น ๆ ดังนั้น ในแต่ละยุคสมัยที่มีพระสัมมาสัมพุทธเจ้าอุบัติขึ้นนั้น ก็จะมี "ต้นโพธิ์" ต่าง ๆ กันออกไปแล้วแต่ยุค อาทิ พระศรีอาริยเมตไตรย พระพุทธเจ้าองค์ต่อไปจะเสด็จตรัสรู้ใต้ต้นกากะทิง (จากคำพรรณณานั้นมีลักษณะเป็นดั่งไม้ในป่าหิมพานต์ แต่ปัจจุบันมีการนำนามกากะทิงนั้นไปตั้งเป็นชื่อพ้องกับต้นกระทิง (Calophylum inophyllum) แล้ว) ทำให้เมื่อถึงยุคของพระศรีอาริยเมตตไตรย ต้นกากะทิงก็จะได้นามว่าต้นโพธิ์ในยุคนั้นนั่นเอง

ถ้าเช่นนั้น แล้วนามเดิมของ "ต้นโพธิ์" ก่อนทีเจ้าชายสิทธัตถะจะตรัสรู้เป็นพระพุทธเจ้านั้นคืออะไรกันแน่เล่า?

จากบันทึกในพระสุตตันตปิฎก เล่ม 25 ขุททกนิยาย พุทธวงศ์ โคตมพุทธวงศ์ มีระบุไว้ว่า "พระพุทธเจ้าองค์ที่ 28 พระนามว่า พระโคตมพุทธเจ้า ทรงบำเพ็ญเพียรประพฤติทุกรกิริยาอยู่ 6 ปี จึงได้ประทับตรัสรู้พระสัมมาสัมโพธฺญาณ ณ ควงไม้อัสสัตถะ (Assattha) ริมฝั่งแม่น้ำเนรัญชรา"

ซึ่งไม้อัสสัตถะนี้ มีอีกชื่อหนึ่งว่าต้นปิปปัน (Pippal) จึงสรุปได้ว่า "ต้นโพธิ์" ในยุคปัจจุบันนั้นคือต้นอัสสัตถะหรือต้นปิปปันนั่นเอง

ส่วน "ต้นปิปปัน" ในกระถางต้นจันผาที่บ้านของผมนั้น คงต้องถอนออกก่อนที่มันจะโตไปกว่านี้ เพราะคงไม่มีพระสัมมาสัมพุทธเจ้าองค์ใดเสด็จมาตรัสรู้ที่บ้านของผมแน่นอน